که څه هم پاکستان د خپل سیاسي تاریخ په اوږدو کې څو ځله له جدي بحرانونو سره مخ شوی دی خو له بحرانه د راوتلو موده یې دومره اوږده نه وه لکه له ۲۰۲۲ کال را په دېخوا چې دا هېواد پکې ښکېل دی.
د عمران خان د زنداني کېدو او د تحریک انصاف پر ضد د اقداماتو په ترڅ کې د پاکستان روانه سیاسي صحنه لا پېچلې شوې ده. له بلې خوا، اقتصادي بحران چې د تېرو څو کلونو د ناسم مدیریت پایله ده، په پاکستان کې د سیاسي کړکېچونو اغېزې نورې هم زیاتې کړې دي.
۱. د سیاسي کړکېچ ژورې ریښې
۱.۱د سیاسي بېثباتۍ لاملونه
په پاکستان کې د پوځ او سیاسي ګوندونو ترمنځ رقابت او د سیاستونو پر سر اختلافات تل د سیاسي بېثباتۍ لامل شوي دي.
نېږدې څلوېښت کاله د رقابت دا سیاست په یوه ډېره کړکېچنه صحنه کې پر مخ وړل شوی.
کله پوځ کودتا کړې او کله یې په غیرمستقیم ډول د پاکستان د سیاسي ادارې چارې په خپلو ګټو را څرخولي دي، له همدې امله په پاکستان کې د سیاسي شعارونو یوه مهمه برخه د پوځ پر وړاندې منفي دریځ ګرځېدلې ده.
وروستی کړکېچ له ۲۰۱۶ کاله شروع شوی، چې د پاکستان د حکومت پر وړاندې د پوځ دریځ بدل شوی او د نواز شریف په مشرۍ یې د مسلم ن لیګ ګوند مشترک حکومت ړنګ کړ او عمران خان ته یې د واک زمینه برابره کړه.
په ټاکنو کې د عمران خان په مشرۍ له تحریک انصاف ګوند سره د مرستې په ترڅ کې د تحریک انصاف ګوند حکومت په ۲۰۱۸ کې د خلکو د لوړو هیلو په ترڅ کې جوړ شو، خو د ۲۰۲۲ په اپرېل کې د عمران خان حکومت د عدم اعتماد په رایه لرې او د پي ډي ایم د حکومت په ایجاد سره دغه هېواد سیاسي شخړې یوې بلې دورې ته داخل شو.
۱.۲د پوځ او عمران خان اړیکې
د عمران خان په لومړیو ورځو کې هغه د پوځ کلک ملاتړ درلود او مخالفینو یې نوموړی د “پوځ ګوډاګی” یاد کړ، د پوځ پر وړاندې د عمران خان د مخالفینو شعار د پوځ په مرسته د عمران خان د حکومت ایجاد و.
عمران خان د ۲۰۱۸ کال د عمومي ټاکنو پر مهال د پاکستان تحریک انصاف (PTI) په مشري قدرت ته ورسېد. هغه وخت پوځ ته د عمران خان ملاتړ کونکي ګڼل کېدل، ځکه چې پوځ هغه وخت د "بدلون" د شعار سره د عمران خان ملاتړ کاوه. دتحریک انصاف ګوندپه واک ته رسېدو سره پوځ ته د هېواد په سیاست کې لا زیات نفوذ ترلاسه شو او پوځ د عمران خان د حکومت لپاره د یوې مهمې ادارې په توګه ودرېد.
د اړیکو پراختیا
د عمران خان او پوځ اړیکې د واک په لومړیو کلونو کې ښې وې. د ملي امنیت، بهرني سیاست (په ځانګړي ډول د هند او افغانستان سره اړیکې) او د داخلي ستونزو په مدیریت کې پوځ او حکومت په ظاهره سره همغږي وو.
- د کشمیر مساله:د هند له خوا د کشمیر د ځانګړي حیثیت ختمولو پر مهال عمران خان د پوځ سره په ګډه یو متحد دریځ خپل کړ.
- د امریکا او افغانستان مساله:د طالبانو سره د سولې خبرې اترې د پوځ په همغږۍ پرمخ لاړې او عمران خان په دې برخه کې د پوځ ملاتړ درلود.
د اختلافاتو پیل
د ۲۰۲۱ کال په وروستیو کې د عمران خان او پوځ ترمنځ اړیکې خرابې شوې. د دې اختلافاتو څو مهم عوامل په لاندې ډول دي:
د ISI د مشر ټاکنه:د پوځ له خوا د استخباراتو د مشر د ټاکنې پر سر د عمران خان او پوځ ترمنځ اختلافات راپورته شول. عمران خان غوښتل چې په دې اړه خپله پرېکړه وکړي، خو پوځ د خپلواکو پرېکړو غوښتنه کوله.
اقتصادي ستونزې:د عمران خان د حکومت پر مهال اقتصادي وضعیت خراب شو. پوځ داسې انګېرله چې حکومت د ستونزو په هوارولو کې پاتې راغلی دی او دې مسالې د نظر اختلافات لا زیات کړل.
سیاسي اختلافات:عمران خان د ځینو سیاسي قضیو په اړه د پوځ د بې پرې پاتې کېدو غوښتنه وکړه، په ځانګړي ډول د مخالفو ګوندونو سره د خبرو پرمهال، له نواز شریف سره د حساب کتاب مساله او یو شمېر کوچنۍ مسالې.
وروستی سیاسي کړکېچ
په ۲۰۲۲ کال کې د عمران خان د حکومت ختمېدل د پوځ او عمران خان اړیکې لا خرابې کړې. عمران خان د پوځ په ځینو کړیو تور ولګاوه چې د هغه د حکومت پر ضد یې دسیسه کړې ده. د دې ادعاو له امله پوځ د عمران خان په وړاندې سخت دریځ غوره کړ.
د می ۹ پېښه:د عمران خان نیول دپاکستان تحریک انصاف ګوند دپلویانو له خوا سخت غبرګونونه راوپارول، چې په ترڅ کې یې پوځ په ښکاره د عمران خان او د هغه د پلویانو پر وړاندې سخت دریځ خپل کړ.
روان حالت
اوس مهال د عمران خان او پوځ اړیکې تر بل هر وخت خرابې دي. پوځ عمران خان او د هغه ګوند د ملي امنیت لپاره ګواښ بولي او عمران خان پوځ تورنوي چې د هغه د سیاسي فعالیتونو مخنیوی کوي. د دې اړیکو خرابوالی د پاکستان په سیاسي او اقتصادي وضعیت ژور اغېز کړی دی.
- سیاسي بې ثباتي:د پوځ او عمران خان ترمنځ جنجالونه د پاکستان سیاسي وضعیت نور هم کړکېچن کړی دی او عمران خان ادعا لري چې د پوځ په مرسته په تېرو ټاکنو کې پراخې درغلۍ شوي او د دوی نوماندان په زور ناکام شوي دي.
- اقتصادي بحران:دې اختلافاتو اقتصادي وضعیت ته هم زیان رسولی، ځکه چې بهرني پانګوال د پاکستان په سیاسي ثبات شک کوي، د پاکستان خپلو پانګوالو یوه برخه پانګې له پاکستانه ایستلي دي او نور کوچني سوداګر هم د خپلې پانګې د خوندي کېدو په لټه کې دي.
۲. د نواز شریف د ګوند رول
۲.۱د مسلم لیګ (ن) تاریخي شالید
مسلم لیګ (ن) د پاکستان په سیاست کې یو له مهمو ګوندونو څخه دی چې له ډېر وخت راهیسې یې د پوځ او سیاستونو ترمنځ همکارۍ پیاوړې کړې. نواز شریف چې درې ځله د پاکستان لومړی وزیر پاتې شوی، د پوځ او سیاسي ګوندونو اړیکې په خپلو حکومتونو کې تنظیمولې او نوموړی د سیاستوالو او پوځ تر منځ د وصل یوه سیاسي نقط بلل کیږي.
د هغه ګوند اوس هم د پوځ ملاتړ د خپل سیاست یوه مهمه برخه ګڼي.
۲.۲د مسلم لیګ (ن) او پوځ تړون
له عمران خان سره د پوځ له وروستي کړکېچ وروسته مسلم لیګ (ن) یو ځل بیا وتوانېده چې د پاکستاني پوځ ملاتړ ترلاسه کړي. شهباز شریف چې د نواز شریف ورور او د مسلم لیګ (ن) مشر دی، د ۲۰۲۲ په اپرېل کې د عمران خان له لرې کېدو وروسته د ایتلافي حکومت مشري وکړه.
د شهباز شریف حکومت له پوځ سره د همغږۍ په ترڅ کې هڅه وکړه چې سیاسي ثبات رامنځته کړي، خو دا همکاري د تحریک انصاف د پلویانو له سخت غبرګون سره مخ شوه.
هماغه و، چې په دویم ځل ټاکنو کې هم شهباز شریف د پاکستان د حکومت د لومړي وزیر په توګه وګومارل شو.
۳. اقتصادي بحران او د هغه عوامل
۳.۱د اقتصادي ستونزو عوامل
پاکستان د تېرو څو کلونو راهیسې له شدید اقتصادي بحران سره مخ دی. د دې بحران لاملونه په لاندې ډول دي:
د پورونو زیاتوالی:پاکستان په نړۍوالو پورونو تکیه لري چې اوس یې تادیه د دغه هېواد لپاره ستونزمنه شوې ده.
د بهرنیو اسعارو کمښت: د اقتصادي تحلیلونو په اساس د پاکستان زرمبادله خطرناکې کچې ته راټیټه شوې ده، چې د وارداتو لپاره د پیسو کمښت رامنځته کوي.
د انفلاسیون زیاتوالی:د خوراکي توکو او انرژۍ بیې په بېساري ډول لوړې شوې دي، چې د عادي خلکو ژوند یې اغېزمن کړی دی.
سیاسي بېثباتي:په هېواد کې سیاسي شخړې د بهرنیو پانګوالو باور کم کړی او د سوداګرۍ لپاره یې چاپېریال زیانمن کړی دی.
۳.۲د مسلم لیګ (ن) د حکومت اقتصادي اقدامات
د شهباز شریف حکومت هڅه وکړه چې د نړۍوال وجهي صندوق (IMF) له لارې پور ترلاسه کړي ترڅو د اقتصادي بحران مخه ونیسي. د دې لپاره حکومت د انرژۍ بیې لوړې کړې او مالیاتي اصلاحات یې پیل کړل، خو دغو اقداماتو د خلکو لپاره زیاتې ستونزې رامنځته کړې.
د خیبرپښتونخوا په ګډون په هغو سیمو کې چې د عمران خان پلویان پکې زیات دي له حکومته د نارضایتي غږ پورته کوي او د شهباز شریف حکومت ناکام بولي.
۳.۳د اقتصادي بحران ټولنیزې اغېزې
د اقتصادي ستونزو له امله د بېوزلۍ کچه لوړه شوې، د بېکارۍ ستونزه زیاته شوې او عام خلک د لومړنیو اړتیاو پوره کولو لپاره په کړاو کې دي. دې حالت د حکومت پر وړاندې د خلکو نارضایتۍ ته نوره هم وده ورکړې ده.
۴. د تحریک انصاف لاریونونه او د هغې پایلې
۴.۱د عمران خان د زنداني کېدو اغېز
عمران خان چې د خلکو په منځ کې له ډېر محبوبیت څخه برخمن دی، په ۲۰۲۴ کې زنداني شو. د هغه د زنداني کېدو سره، د تحریک انصاف پلویانو د مظاهرو یوه پراخه لړۍ پیل کړه.
دې مظاهرو د هېواد په اقتصادي او ټولنیز ژوند ناوړه اغېز کړی دی.
همدا راز د ډېموکراټیکو نظامونو او ولسواکۍ ته د ارزښت ورکونې په نړۍوالې درجه بندۍ کې هم د پاکستان کرېډېټ کم او دا هېواد د پوځ د مداخلې ښکار وبلل شو.
۴.۲د مظاهرو ټولنیزې او سیاسي پایلې
مظاهرو د حکومت پر وړاندې د خلکو او نړۍوالې ټولنې اعتماد کم کړی او د سیاسي کړکېچونو دوام یې پیاوړی کړی دی. سربېره پر دې، د پولیسو او مظاهرهچیانو ترمنځ شخړو د خلکو پر حقونو، بیان ازادۍ، مدني چارو او پر سیاسي مبارزو جدي اغېز کړی دی.
۵. د حل لارې
۵.۱ملي سیاسي هوکړه
د سیاسي کړکېچونو د حل لپاره اړینه ده چې ټول سیاسي ګوندونه، په ځانګړې توګه تحریک انصاف، مسلم لیګ (ن) او پوځ، یوه ملي هوکړې ته ورسېږي. دا هوکړه باید د قانون حاکمیت، د انتخاباتو د شفافیت او سیاسي بېطرفۍ پر بنسټ ولاړه وي.
۵.۲د اقتصاد اصلاحات
د اقتصادي بحران د حل لپاره لاندې اقدامات اړین دي:
- د بهرنیو پانګوالو باور جوړول او په هېواد کې د پانګونې لپاره چاپېریال ښه کول.
- د پورونو تادیې لپاره اوږدمهاله ستراتیژي جوړول.
- د انفلاسیون کنټرول لپاره عملي ګامونه اخیستل.
۵.۳د پوځ رول محدودول
په سیاسي چارو کې د پوځ د نفوذ کمول د سیاسي ثبات لپاره اړین دي. پوځ باید یوازې د هېواد د دفاع په چارو کې خپل رول محدود کړي او سیاسي پروسې بېطرفه پرېږدي.
دا چاره په لنډ مهال کې شونې نه برېښي، ځکه پاکستان له اقتصادي او سیاسي کړکېچ سربېره له امنیتي کړکېچ سره لاس او ګرېوان دی او په پوځ کې رامنځته شوی فکر د دې جوګه نه دی چې په اسانۍ د خپل رول د کمښت ارادې ته وا داره شي.
پایله
پاکستان په داسې یو حساس پړاو کې دی چې سیاسي بېثباتي او اقتصادي بحرانونو یې د پرمختګ لارې تړلې دي. د حکومت، پوځ او اپوزېسیون ترمنځ همکاري او د خلکو ستونزو ته د پام اړول کولی شي د دې بحرانونو د حل لپاره لار هواره کړي، خو په اسانۍ دا موضوع په نېږدې وخت کې د حل وړ نه ده.
که د پاکستان حکومت، سیاسي ګوندونه او پوځ د دې وړتیا پېدا کړي، چې د اصلاحاتو یو جدي پلان پیل کړي، نو د اقتصادي پرمختګ او سیاسي ثبات ترلاسه کولو یو احتمالي چانس شته، خو که د ګوندونو، حکومت او پوځ تر منځ په څو مشترکو مسایلو د نظر اتفاق رامنځته نه شي، د پاکستان بحران لا پېچلی کېدونکی دی.