ژبه د انساني ټولنې اساس او بنسټ دی. د فرهنګونو، روایاتو او انساني ژوند ژواک د پرمختګ او شعوري کېدو وسیله ده، د فکر د بیان او احساساتو د څرګندولو غږیز جوړښت دی.
نړۍ کې دا مهال ٥٩٦٤ ژوندۍ ژبې شته؛ د فېبرورۍ ۲۱مه د مورنۍ ژبې نړۍواله ورځ نومول شوې او سږکال د دغې ورځ لپاره ځانګړې موضوع د څو ژبو زده کړه د بین النسلي زده کړو بنسټ په ګوته شوی دی.
څو ژبنۍ زده کړې نه یوازې ټولشموله ټولنو ته وده ورکوي؛ بلکې د غیر غالب، اقلیت او ځایي ژبو په ساتنه کې هم مرسته کوي او دا د ټولو افرادو لپاره تعلیم ته د مساوي لاسرسي او د ژوند لپاره د زده کړې د فرصتونو د تر لاسه کولو لپاره د بنسټ ډبره ده.
د مورنۍ ژبې د ورځ شالید:
شلمه پېړۍ د بدلونونو، پېوستونونو او جدایۍ پېړۍ ده، په ۱۹۴۷ ز کال چې کله د هند او پاکستان تر منځ د بېلتون کرښه راوښکل شوه، بنګله دېش د پاکستان برخه وګرځېده او دغې چارې د نورو ټولو سیاسي کړکیچونو تر څنګ یو غښتلی ژبنی بحث رامنځته کړ.
بېلتون پالنې پاکستاني مشر او رهبر محمد علي جناج ټینګار کاوه، چې رامنځته شوی پاکستان باید ژبنی اتحاد ولري او له همدې امله یې د بنګله دېش په ډهاکه کې یوې لویې غونډې ته دېکتاتورانه وینا وکړه او ویې ویل، چې وروسته له دې د پاکستان رسمي او ملي ژبه اردو ده او ټول دولتي مراسلات، زده کړې او خبرتیاوې به په اردو او انګلیسي ژبه ترسره کیږي.
یوه ډله بنګله دېشیانو له دغې خبرې سره مخالفت وښود او ویې ویل، چې دوی خپله ملي او رسمي ژبه لري، چې بنګالي نومیږي او دوی نه شي کولی چې د مجبوریت له مخې په ټولو بنګالیانو اردو یا انګلیسي ژبه زده کړي.
د وخت پاکستاني حکومت پر بنګله دېش د یوه فشار له مخې اردو او انګليسي ژبه تحمیل کړه؛ خو د دغې پرېکړې پر وړاندې مقاومت زیات او د لاریونونو تر سرحده ورسېد.
لومړنی لوی لاریون په ۱۹۵۲ ز کال د فېبرورۍ په ۲۱ د بنګله دېش په مرکز ډهاکې کې پیل شو، چې د پاکستاني حکومتي ځواکونو له خوا د لاریون د له منځه وړلو په موخه پرې ډزې وشوې او ګن محصلین ووژل شول.
دا پر مورنۍ ژبې د افهام او تفهیم، زده کړو او سیاست غوښتنې لومړنۍ جدي مبارزه وه، چې په ترڅ کې یې یو شمېر محصلین ووژل شول او دغه نهضت لا په یوې مشترکې عقدې او درد تبدیل شو.
بنګالیان تر هغې ارام نه شول، چې په ټول بنګله دېش کې یې خودجوشه حرکتونه پیل نه کړل او هماغه و، چې پاکستانی حکومت مجبور شو، چې په ۱۹۵۶ کال د فېبرورۍ په ۲۹ بنګالي د پاکستان د ملي ژبې په توګه ومني؛ خو د مورنۍ ژبې د حق غوښتلو مبارزې بنګالیان دومره ویښ کړي وو، چې ورپسې یې د پاکستاني حاکمیت د له منځه وړلو لپاره مټې را بډوهلې او د دې سبب شول چې په ۱۹۷۱ کال کې پاکستان له خپلې خاورې وباسي او خپله واکمني اعلان کړي.
په ۱۹۹۹ز کال کې د یوه بنګالي دانشمند محمد رفیق اسلام له خوا یونسکو ته د دغې ورځې د رسمي ثبت وړاندیز وکړ او یونسکو په ۲۰۰۰ کال کې د فېبروري ۲۱مه نېټه د مورنۍ ژبې د نړۍوالې ورځې په پار ومنله.
یونسکو اعلان وکړ، چې د پایداره ټولنو لپاره د کولتوري او ژبني تنوع په اهمیت باور لري او دا د نړۍوالې سولې لپاره د هغه ماموریت یو چوکاټ کې دی، چې دا د کولتورونو او ژبو د توپیرونو د ساتلو لپاره کار کوي او د نورو لپاره زغم او درناوي ته وده ورکوي.
د مورنۍ ژبې ارزښت:
مورنۍ ژبه د ماشوم د لومړني پوهاوي را پوهاوي ژبه ده، چې له زېږېدو سره سم ورسره مخ کیږي، دا ژبه د ماشوم د احساساتو، عاطفې، غوسې، ژړا او فکر ژبه ګرځي او د کوچنیوالي ټول ارزښتمند خاطرات په الفاظو پکې ثبت کیږي.
هغه ژبه چې د انسان د خوبونو او عواطفو ژبه وي، طبعي ده چې له هغې ژبې ډېره مهمه ده، چې په دویمي ډول په شعوري یا غیرشعوري توګه زده کیږي.
دا مهال په ټوله نړۍ کې نېږدې څلوېښت سلنه وګړي په مورنۍ ژبه له زده کړو بې برخې دي، دوی یا په جبري او یا هم په اختیاري ډول دا حق له لاسه ورکړی؛ خو اهمیت ته یې ډېر پام نه دی شوی.
څېړنو ښودلې، هغه کوچنیان چې په خپلې مورنۍ ژبې زده کړې کوي تر هغو کوچنیانو ډېره زده کړه کوي، چې په دویمه ژبه زده کړې کوي.
نو د انساني حق په توګه دا مهال د نړۍ نېږدې نیمايي انسانان له خپل دغه اساسي حق څخه بې برخې شوي دي.
د مورنۍ ژبې جبري اخیستل شوی حق:
د نړۍ د څلوېښت سلنه وګړو یوه لویه برخه داسې وګړي دي، چې په جبري ډول ترې دا حق اخیستل شوی، میلیونونه داسې انسانان شته/ وو، چې له دغه حقه محروم زېږدېدلي، لوی شوي او له دغه حقه محروم مړه شوي دي.
په ځینو ټولنو کې سیاسي واکدارۍ په جبري ډول خپلو ولسونو ته په مورنۍ ژبه د زده کړې حق نه ورکوي، چې غوره مثال یې په پاکستان کې مېشت پښتانه، سندیان او بلوچان دي.
د پاکستان دا لویه برخه وګړي مجبور دي، چې په دویمه ژبه اردو زده کړې وکړي او په خپلې مورنۍ ژبې له زده کړې محروم شي، چې دا چاره په خپل ذات کې کولتوري او ژبنیو ارزښتونو ته نه درناوی دی.
د نړۍ یوه لویه برخه خلک کډوالۍ ته اړ شوي او هر سیمې ته چې د کډوال په توګه تللي، د هماغې سیمې ژبه یې د زده کړو د ژبې په توګه کارولې ده، چې دا چاره هم په خپل ذات کې په جبري ډول له یوې ډلې خلکو څخه د هغوی د مورنۍ ژبې د حق د اخیستلو په معنا ده.
د بېلګې په توګه؛ د افغانستان د جمهوري دولت له سقوط وروسته سلګونه زره افغانان د نړۍ نورو هېوادونو ته کډوال شول او دوی مجبور دي، چې د هماغو سیمو په ژبو زده کړې، دولتي او سیاسي افهام او تفهیم وکړي.
په مورنۍ ژبې اختیاري پرېښودل شوی حق:
د نړۍ په څلوېښت سلنه وګړو کې یوه برخه داسې وګړي هم شته، چې په اختیاري ډول یې په مورنۍ ژبې د زده کړې حق پرېښی او دوی غواړي چې د نړۍ په نورو ژبو زده کړې وکړي.
دا چاره د انساني حقوقو په چوکاټ کې د انسان خپل اختیار ګڼل کیږي او انسانان دا حق لري، چې په هرې ژبې که دی یې غواړي پرې زده کړې او افهام او تفهیم وکړي.
د بېلګې په توګه؛ ځینې اختیاري کډوالي، یا په نړۍ کې د نورو ژبو زده کړه او یا د ځانګړې علاقې په اساس د زده کړو، ورځني پوهاوي راپوهاوي او سیاست لپاره د یوې بلې ژبې غوره کول.
پښتانه او د مورنۍ ژبې حق:
که څه هم پښتانه د یوه قوم په توګه دقیقه احصایه نه لري؛ خو د اټکل له مخې په افغانستان، پاکستان، هندوستان او د نړۍ په خورو هېوادونو کې نېږدې ۹۷ میلیونه پښتانه ژوند کوي، چې لویه برخه یې په پښتو ژبه د زده کړې حق نه لري.
که له افغانستانه یې پیل کړو، یوازې په پښتون مېشتو سیمو او د کابل په ځینو ښوونځیو کې پښتانه زده کوونکي په پښتو ژبه د زده کړې حق لري؛ خو په نورو ولایاتو کې مېشت پښتانه بیا دا حق نه لري.
په اوسني پاکستان کې د مېشتو پښتنو شمېر نېږدې ۵۰ میلیونو ته رسیږي، چې له دغې ډلې یې یو هم په مورنۍ ژبه د زده کړې حق نه لري او دا حق ترې په جبري ډول اخیستل شوی دی.
پاتې برخه یې په هند او د نړۍ په ګڼو هېوادونو کې ژوند کوي، چې دوی هم په بشپړ ډول په مورنۍ ژبې د زده کړې حق له لاسه ورکړی دی.