د روښانفکرۍ پېژندنه سخته نهده، «روښانفکري له ځان سره صداقت ته وايي» له خپلو ټاکلیو ارزښتونو سره وفاداري ته وايي.د انسان او انساني ژوند د شرایطو د ښه والي په لویه موخه له خپلو باورونو،افکارو، ارمانونو، هدفونو او ایډیالونو سره ریښتیني او صادقانه چلند ته روښانفکري ویل کیږي.
شهید ګیله من د دغه تعریف پر بنسټ یو ریښتینی روښانفکر و.
افغان، متحد افغانستان، ملي بیرغ، پښتو، د ټولو افغانانو یووالی او ویښتیا د هغه انسانمحوره باورونه، ایډیالونه، ارمانونه، هدفونه او فکرونه وو، همدې ارزښتونو ته ژمن پاتې شو، تر پایه یې وپالل او بالاخره یې سر پرې کېښود.
روښانفکري، له زدکړو، رسمي دیپلومونو او لویو اکاډمیکو یا سیاسي القابو سره تړاو نه لري. ګیله من لوړې زدکړې نه لرلې، ایله یې ترڅلورم ټولګي زدکړې کړې وې، خو له ځان او خپلو انسانمحوره ارمانونو سره ریښتینی و، ځکه نو د افغان روښانفکرۍ یوه بشپړه نمونه او الګو ده.
د روښانفکرۍ بله لویه ځانګړنه د مثبت مختګ لپاره پر ټولنه اغېز دی. د پاچا خان تر مړینې روسته د ملي داعیې او ویښتیا لپاره هیچا په ټوله افغان جغرافیا کې ولس دومره نه و راخوځولی، لکه شهید ګیله من چې په خپل ژوند و مرګ راوخوځاوه.
د هغه ټولنیز اغېز وګورئ، څومره خلکو پرې وژړل، څومره خلک راووتل او د افغانانو څومره دوښمنان یې وارخطا کړل او ویېځورول. دا اسانه خبره نه ده.
دا، چې وایو موږ په افغانانو کې روښانفکران او روښانفکري نه لرو یا یې کمه لرو، دلیل یې همدا دی، چې موږ له خپلو باورونو او فکرونو سره ریښتیني نه یو.له یوې خوا نارې و سورې وهو، چې د نجونو د تعلیم حق منو او غواړو یې، خو له بلې خوا د نیمايي نفوس د اساسي حقونو د نقضوونکیو ملاتړ کوو، په تبلیغاتي ډنډورچیانو یې بدلیږو، یا د مادي ګټې، یا له نورو څخه د عقدو یاهم د قومي عصبیت او یا له ډاره له خپل هغه باور سره چې « نجونې د زدکړو حق لري!» جفا کوو او هېروو یې. خپل چاپېریال وګورئ، دغه ډول ناروښانفکره تحصیل کړي څومره لیدلای شئ؟
که په ولسواکي، ملي ارزښتونو (افغان هویت، ملي بیرغ او ...)، انسانمحوره تفکر او مانا لرونکې سوله باور لرو، نو بیا ولې د دې ټولو ارزښتونو د قاتلانو په تبلیغاتي ډنډورچیانو بدلیږو؟ ځکه روښانفکران نه یو.
که د سر ویره لرو یا بل داسې مجبوریت، نو په داسې حالت کې چوپتیا غوره ده. د بشریت تاریخ میلیونونه خاموش روښانفکران لرلي دي. د استبداد په وړاندې د مبارزې په ډګر کې د روښانفکرۍ تر ټولو کمزوری حالت چوپتیا غوره کول دي.
روښانفکري دا هم نه ده، چې خامخا دې د رڼا د دوښمنانو ګریوان ته لاس واچوو، یا دې هغوی وښکنځو، احساساتي شعارونه ورکړو، له خولې ځګونه باد کړو، نه.
روښانفکري دا ده، چې د هرڅه په اړه په ټولنه کې روښانتیا خپره کړو. روښانفکري په احساساتي بڼه د ټولنې بحراني کول اوکړکېچ زېږول هم نه دي. بلکې په عقلانیت و پوهه ټولنې ته سکون وربښل دي. ټولنه له هغه ګواښونو خبرول دي، چې ورسره مخامخ ده. په ټوله کې روښانفکري د ټولنې ویښتیا، روښانتیا او بدلون دی. په دې لار کې له یوې مانا لرونکې چوپتیا رانیولې، تر یوې کرښې لیکلو، تر یوې اغېزناکې وینا و ټولنې راخوځولو پورې هرڅه شاملېدلای شي. روښانفکران که د استبداد ګریوان ته لاس وراچولی نه شي، نه ښايي په تبلیغاتي دستګاه یې بدل شي. شهید ګیله من د هیچا فیزیکي ګریوان ته لاس ونه غورځاوه، ان له خپل قاتل سره یې هم شخړه ونه کړه، ښکنځلې او ترخې خبرې یې ونه کړې،تل یې موسکا په شونډو وه، د عاطفې په ژبه (شعر) یې خبرې کولې، په موسیقیت او ترنم یې پیغام رساوه، نښې و سېمبولونه یې ډېر ښه کارول. د ده لویه وسله ملي بیرغ و، شعر و، لنډۍ وه، پښتني موسیقي وه او د حقیقتونو ویل و. ګیله من د یوه ځيرک روښانفکر په توګه پوهېده، چې څه وخت څه ووايي؟ څه وخت کوم ډول جامې واغوندي، بیرغ څنګه وکاروي او د دوښمن په زړه کې د ولس د ویښتیا ولولې څنګه خورې کړي.
دغه روښانفکر شهید په استخباراتي مدرسو کې د روزل شویو ښکنځلمارو د میلیونونو ډوله ښکنځلو او پوچو پرکنډو د باران په وړاندې هیڅکله د دوی په شان سپکه ژبه ونه کاروله، د ژبې و قلم عفت یې وساته مګر ټولنیز اغېز یې تر میلیونونو ښکنځلمارو زیات و.
په کوم ټوپکوال او وژونکي به دومره ولسونه راوخوځیږي؟
په کوم انسانوژونکي به دومره خلک وژاړي؟
په کوم مستبد زورور به دومره انسانان خوابدي شي؟
همدغه د روښانفکرۍ زور دی، له خپلو باورنو سره ریښتینی چلند او ټولنیز اغېز.
ریښتینی روښانفکر د ځواک انډول ته نه ګوري. د ابنالوقت سیاستبازانو په شان هرهغه لوري ته د غواړهمالۍ کورنځۍ نه کوي، چې په قدرت کې دي. د خپلو مالي یا حیثیتي ګټو لپاره د هغه چا لمنې ته نه ورغورځي چې ارزښتونه یې ورسره بدل دي. که څوک د انساني عاطفې ارزښت مني او باور پرې لري، هغه بیا له جلادانو او قاتلانو سره ملګرتیا کړلای نه شي.
که په چا باندې د وطن ماشومان ګران وي، هغوی بیا د وطن د ماشومانو له قاتلانو سره په دې منطق چې زور او حاکمیت یې په لاس کې دی، ملګرتیا نه کوي
روښانفکر که د خپلو باورونو او ارزښتونو په پاللو کې یوازې هم پاتې شي، لوری نه بدلوي. ښايي چوپ پاتې شي، خو خپلو باورونو او ارزښتونو ته وفادار پاتیږي. شهیدګیله من ښه پوهېده، چې دوښمن یې څومره ځواکمن دی؟ ښايي ځینو ملګرو یې په نیمه لار کې پريښی وي، ښايي ډېر ملګري یې د زرق و برق په خاطر ترې بېل شوي وي، خو دی تر مرګه پر خپل باور استوار پاتې شو.
هغوی چې انسانمحور تفکر پالي، ښايي هيڅکله نور د قربانۍ لپاره ونه هڅوي، د خپلو باورونو او ارمانونو لپاره قرباني مهمه ده، خو حتمي ځکه نه ده، چې ټولنه ژوندي مبارز ته اړتیا لري. د مبارزینو ژوندي پاتېدا د مبارزې د دوام مهم اصل دی، داسې دې نه انګېرل کیږي، چې د خپلو باورونو لپاره د روښانفکرۍ یوازینی شرط د مرګ تر بریده وړاندې تلل دي، نه !یوازې له خپلو باورونو او ارزښتونو سره وفادار پاتېدل او لږ ترلږه په لوی لاس د خپلو ارزښتونو او باورنو له قاتلانو سره انډیوالي نهکول بویه.
ما په ټولنیزو پاڼو کې داسې کسان ولیدل، چې په پروفایل یې د لاتینې امریکا د نوموتي انقلابي مبارز « ارنیستو چېګوارا» عکس د هغه له مشهورې ستوري لرونکې خولۍ سره لګولی، چېګوارا چپي او سوسیالیست و، خو دهغه د عکس والا تر پروفایل لاندې ناست کس د متحجر ایډیولوژیک استبداد په ګټه د تبلیغاتو بلکې پروپاګند دستګاه ته ورته موجود و، چې خپل هېوادوال یې یوازې او یوازې د بلې نړۍ ژوند ته هڅول او د دې نړۍ ژوند یې د کفارو لپاره غوره ګاڼه. حیران شوم، چېګوارا د دې نړۍ انسان ته ښه ژوند غوښت.
ښاغلیه! خپل هغه ایډیال پېژنې چې عکس دې یې پروفایل کړی دی؟ او که نه ؟
ته ښايي حق ولرې، چې ایډیولوژیک باور ولرې او یوازې و یوازې هغه دونیا درته مهمه وي، بالکل دا ستا حق دی، خو بیا نو له دې بل سېمبول ( د چېګوارا عکس) څخه څه غواړې؟
څه نور مې ولیدل، چې له ملي بیرغ یا د ولسمشر له عکس یا کوم بل ملي سېمبول سره همداسې چلند کوي، خو لاندې د خپلو ارزښتونو او باورنو له قاتلانو او جلادانو سره تبلیغاتي انډیوالي پالي.
موږ باید د روښانفکرۍ بېلګه له ګیله من شهید څخه واخلو، که هرچا له دې اړخه د روښانفکرۍ نمونه او نښه درڅخه غوښتله، تاسو د ملي ارمانونو د دغه اسطوره شوي مبارز بېلګه ورښوولای شئ.
په ګور یې نور.
یادونه: افغانستان انټرنشنل - پښتو د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو لیکوالو نظریاتو ته درناوی لري؛ خو د چا د نظر ملاتړ نه کوي.